بسیاری از سالمندان دوران پیری را تحت عنوان دوران تنهایی توصیف کرده‌اند و به عنوان یک تجربه ناخوشایند از آن هراس دارند. شواهد نشان داده احساس تنهایی بین سالمندان بسیار شایع و فراگیر است و ۲۲ تا ۲۵ درصد کل جمعیت بالای ۵۲ سال را تحت تأثیر قرار می‌دهد. به عقیده کارشناسان، امروزه با توجه به پیشرفت علم و دانش و بهبود شرایط بهداشتی، درمانی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در بسیاری از کشورهای دنیا، سن امید به زندگی افزایش یافته است و این روند رو به رشد همچنان ادامه دارد.
موضوعی مورد تایید تمام جوامع است، اهمیت کیفیت زندگی و روحیه سالمندان به عنوان مرحله‌ای مهم از گذر عمر است. این موضوع باعث شده جوامع مختلف سعی کنند محیط‌های مناسبی را برای آرامش و آسایش بیشتر سالمندان فراهم کنند. این فضاها باید بتوانند نیازهای جسمی و روانی سالمندان را رفع کنند. سالمندی یکی از مراحل حساس از زندگی انسان است و توجه به نیازمندی‌های این دوره یک ضرورت اجتماعی محسوب می‌شود. بر این اساس طراحی فضاهایی که موجب ارتقاء کیفیت زندگی و رضایتمندی آنان شود، خیلی مهم است.
فضای سبز با کاهش آلودگی هوا و آلودگی صدا، کاهش گرما و تعدیل دما و کاهش عوامل استرس زا می‌تواند به طور غیرمستقیم بر رفتار انسان تأثیرگذار باشد. همچنین با توجه به کارکردهای درمانی، روانی و اجتماعی می‌تواند به طور مستقیم بر رفتار اشخاص مؤثر باشد. با ما همراه باشید تا اهمیت و ویژگی فضای سبز را در ارتباط با سالمندان بررسی کنیم.
تاثیر فضای سبز بر سلامت روان انسان
از آثار مستقیم فضای سبز بر رفتار انسان می‌توان به کارکردهای درمانی و کارکردهای روانی و اجتماعی اشاره کرد. مطالعات پزشکی نشان داده که مردم در بیمارستان با نگاه کردن به گیاهان، درختان و فضای سبز، زودتر سلامتی خو را به دست می‌آورند.
راجراولریش جغرافیدان دانشگاه تگزاس گزارش تحقیقی در بهبود بیماران یک بیمارستان در پنسیلوانیا را تهیه و منتشر کرد. این گزارش نشان داد زمانی که بیمار از پنجره به درختان و فضای سبز نگاه میکند زودتر بهبود می‌یابد. برطبق این گزارش مشخص شد که موارد منفی کمتری در گزارش پرستاری بیمارانی که با درختان و فضای سبز در ارتباط بودند، وجود دارد. همچنین ارتباط با درختان، دوره نقاهت بیماران را تا ۸ درصد کاهش می‌دهد. با دادن چشم‌اندازی از درختان و فضای سبز به بیماران، سالانه می‌توان مقدار زیادی از هزینه های بهداشتی و درمانی را کاهش داد.
پارک ها و فضاهای سبز یکی از عواملی هستند که به خاطر آنها مردم از خانه‌های خود خارج می‌شوند. با این کار مردم بیشتر در مقابل اشعه ماورای بنفش قرارمی‌گیرند و هرچند کم، از آن بهره‌مند می‌شوند.
رنگ سبز همچنین برای درمان بیماری‌های عصبی و اختلالات روانی توصیه شده است. باربارا موستین در سال ۱۹۷۶ در پژوهشی برخورد سالمندان را با فضاهای سبز در انگلستان بررسی کرد. این پژوهش نشان داد رفتن به اراضی طبیعی، پارکها و فضاهای سبز برای سالمندان لذتبخش است و باعث می‌شود وقتی آنها بیرون از خانه هستند احساس سرحالی و سلامتی بیشتری داشته باشند.
پژوهش‌ها نشان می‌دهد انسان علاوه بر ارضای بسیاری از نیازهای پایه و فیزیولوژیک خود نیاز به قرارگاه‌های خلوت دارد. با گزینش تنهایی و خلوت، تمدد اعصاب کرده و استراحت میکند و اگر این نیاز نیز مانند دیگر نیازها ارضا نشود احساس تنش و تعارض میکند. این امر در مورد سالمندان نیز صادق است. زیرا آنها نیز با تنش‌های خاص خود مواجه هستند و با این که برای انجام برخی از امور خود به کمک دیگران نیاز دارند و از تنها ماندن گریزان هستند، به زمان‌هایی برای خلوت با خود نیاز دارند. فضاهای سبز و پارکها این امکان را برای افراد به وجود میآورد.
همچنین ایجاد فضای سبز موجب دگرگونی بیش از پیش محیط شده و شرایط بهتری را برای رشد و بروز توانایی ها و روحیه سالمندان ایجاد میکند. فرد، سلامت لازم را برای خلاقیت و فعالیت به دست میآورد و سازندگی فردی و اجتماعی بیشتری از خود نشان می‌دهد. به این ترتیب بعد از هیجانات و کشمکش‌های روحی که در یک فرد سالمند باعث ایجاد استرس می‌شود، با قرار گرفتن در محیطی سرسبز و به دور از فشار عصبی و روحی، فرد احساس آرامش کرده و برای لحظاتی از هیجانات پیرامون دور می‌شود. امروزه ثابت شده که بعضی از درختان موجود در فضاهای سبز با ترشح ماده‌هایی به نام فیتونسید، ایجاد نوعی حالت خلسه و آرامش در انسان می‌کنند. همچنین انسان‌ها گرایشی ذاتی به طبیعت دارند و این یک نیاز فیزیولوژیکی است. در زمینه اثرات روانی فضای سبز برای سالمندان شواهد قابل توجهی وجود دارد که اثرات شفا بخش آن، می‌تواند تنها در ۳ تا ۵ دقیقه موجب تغییرات روحی روانی قابل توجهی شود. وجود منظره هایی از گیاهان و باغ‌ها، سطح احساس‌های مثبتی مانند خشنودی و آرامش را افزایش و احساسات منفی مانند ترس و عصبانیت و افسردگی را کاهش می‌دهند. مناظر طبیعی به طور موثر می‌توانند علاقه و توجه را به خود جلب کنند. به طوری که به عنوان عوامل تاثیرگذار و دلپذیر، باعث از بین رفتن افکار پراسترس می‌شوند.
یافته‌های اخیر در پژوهش‌های علم روانشناسی محیط نشان داده که پاسخگویی به نیازهای انسان و به خصوص سالمندان از جمله نیاز به خلوت، کسب آرامش، تأمل، خودارزیابی وخودشکوفایی، بر تنش‌زدایی و افزایش میزان بهداشت روان به صورت فردی و جمعی مؤثر است و حضور مناسب طبیعت در محیط زندگی، نقش پررنگی در کاهش بیماری‌های جسمی و روانی دارد.
ویژگی های فضای سبز برای آرامش روانی و روحیه سالمندان
طراحی فضاهای سبز یکی از مهمترین فاکتورهایی است که باید در نظر گرفته شود. زیرا این طراحی باید دارای ویژگی‌هایی باشد که موجب آرامش خاطر کاربران شود و افراد بتوانند نهایت استفاده را از فضا ببرند. درواقع این فضاها باید باعث تحریک همه حواس افراد شوند. در ادامه این ویژگی‌ها را بررسی می‌کنیم.
- جذابیت بصری
فضا باید چشم‌نواز باشد. زیرا اولین حسی که در مواجهه با چیزی تحریک می‌شود، بینایی است. رنگ‌ها می‌توانند اثرات مختلفی بر روح و روان افراد بگذارند و مهم است در فضایی که برای استفاده مردم و به خصوص سالمندان طراحی می‌شود، رنگ‌هایی استفاده شود که خاصیت شفابخشی داشته باشد. مانند رنگ نارنجی. (رنگ سرخوشی و هیجان، که فرد در برخورد با این رنگ احساس آرامش میکند زیرا در نتیجه آن، تنش های درونی آزاد می‌شود)، یا رنگ آبی که سرشار از آرامش است و اضطراب و نگرانی را از افراد دور میکند.
- مطبوع بودن و دلپذیری هوا
بعضی بوها باعث ایجاد احساس به خصوصی در انسان می‌شوند. محققین متوجه شدند که اسانس‌های شیرین مانند گیاه بابونه، باعث ایجاد الگوهای موج مغزی از نوع آلفا، تتا ودلتا می‌شود که حالتی از آرامش و حتی خواب را به انسان القا میکند. بوی رزماری باعث ایجاد موج مغزی بتا شده که الگویی سریعتر از نوع قبلی را ایجاد کرده و حالت آگاهی و گوش به زنگ بودن را ایجاد میکند. بعضی از انواع دیگر مثل اسطوخودوس و شمعدانی عطری، حالتی متعادل در انسان ایجاد می‌کنند. بنابراین استفاده از گیاهانی با رایحه خوش و خواص درمانی در فضاهای سبز می‌تواند آرامش و تاثیر این فضاها را بیشتر کند.
- خوشمزه‌های دوست‌داشتنی
یکی از مواردی که می‌تواند فضاهای سبز را دوستداشتنی‌تر کند، وجود درختان میوه و سبزی‌های خوراکی است. این موضوع حتی می‌تواند باعث شود افراد و سالمندان بیشتر در فضا حضور یابند. حتی می‌توان شرایطی را فراهم کرد که سالمندان بتوانند در کار باغبانی مشارکت کنند. این کار علاوه بر اینکه باعث شادابی و نشاط آنها شود، ریسک افسردگی در سالمندان را هم دور میکند.
- کشف موارد تازه، به یاد روزهای کودکی
ما می‌دانیم که افزایش امید به زندگی در سالمندان خیلی مهم است. زیرا آنها را از یکنواختی و گوشه گیری نجات می‌دهد. یکی از مواردی که می‌تواند در افزایش امید آنها خیلی موثر باشد، یادآوری خاطرات خوش گذشته و ایام کودکی است. همه بچه‌ها پیداکردن اتفاقات جدید را دوست دارند و از آن لذت زیادی می‌برند. می‌توان با ایجاد مکان‌هایی در پارکها و فضاهای سبز، روحیه سازندگی و خودباوری را در سالمندان تقویت کرد. به عنوان مثال می‌توانیم از آنها بخواهیم چیزهایی مثل انواع سنگ، برگ، پوست درختان و … را پیدا کرده و با خلاقیت خود با آنها کاردستی‌های گروهی درست کنند یا فضای پارک را تزیین کنند. با اینکار علاوه بر اینکه اعتماد به نفس سالمندان در نتیجه استفاده از خلاقیت خود زیاد می‌شود، انگیزه‌ای برای مشارکت در اجتماع هم پیدا می‌کنند.
- تحریک حس شنوایی و ایجاد آرامش
همانطور که م‌یدانید همه افراد به یک اندازه فعال نیستند و گاهی با فردی روبرو می‌شویم که تمایل دارد تنها باشد و آرام در گوشه‌ای بنشیند. پارکها و فضاهای سبز باید طوری طراحی شوند که بتوانند پاسخگوی نیاز همه افراد با هر سلیقه‌ای باشند. یکی از مواردی که می‌تواند در ایجاد آرامش روانی و روحیه سالمندان موثر باشد، صداست. می‌توان در پارکها فضاهایی را تعبیه کرد که صدای آب، صدای پرندگان و … در آنجا طنین‌انداز باشد که افراد مسن بتوانند اوقاتی را در آرامش سپری کنند.
علاوه بر موارد مذکور، موارد دیگری نیز باید مورد توجه طراحان قرار بگیرد. از جمله:
- پارکها و فضاهای سبز باید از دسترسی آسان برخوردار باشند تا افراد با هر توانایی بتوانند از آن استفاده کنند.
- باید ورودی و خروجی آن کاملا مشخص باشد.
- فضا باید کمی احساس رمز آلود بودن ایجاد کند تا تمایل به گشتن در باغ ایجاد شود. طراح می‌تواند با تغییرات ارتفاع، جذابیت بیشتری در فضا ایجاد نماید.
- طراح باید بداند چه عواملی در افراد ایجاد تنش میکند و آنگاه عناصری را بسازد که آرامش، خودآگاهی و گریز از یک روز پر اضطراب را فراهم کند.
- کاربر باید بتواند به راحتی در فضای طراحی شده جابه‌جا شود. همچنین تدابیر لازم برای کاربران دارای مشکل حرکتی اندیشیده شود.
طبق فرضیه حیات دوستی، کشش درونی نسبت به سایر موجودات زنده در انسان‌ها وجود دارد. بعضی از گونه‌های حیات وحش نیاز به سرپناه و غذا دارند. لذا می‌توان با کاشت درختان و گونه‌هایی که برای سالمندان جذابیت دارد، آنان را به درون پارک و فضای سبز دعوت کرد. با این کار سالمند در مقابل حیواناتی که در پارک حضور دارند، احساس مسئولیت کرده و برای رسیدگی به آنها خود را ملزم می‌بیند و از تنها ماندن در خانه و افسردگی دور می‌شود.
سخن پایانی
دوران سالمندی دوران برخورد با شماری از محدودیت‌های روحی و جسمی است. طراحی مناسب فضای سبز می‌تواند تا حد زیادی نیازهای روحی و روانی آنها را تامین و به محیط زندگی و پیرامون خود دلبسته کند. طراحی پارک های مناسب سالمندان یا همان باغ‌های شفا بخش، نیاز زندگی پر تنش امروز است. ادراک طبیعت از جمله مولفه‌های تاثیرگذار بر اجتماع پذیری فضاست و محیطی که امکان ادراک طبیعت را چه از نظر بصری و چه از نظر فیزیکی فراهم آورد، تاثیر بسزایی در شکل‌گیری تعاملات اجتماعی می‌تواند داشته باشد. این امر می‌تواند برای طراحی محیط‌های بهتری در مجموعه‌های مسکونی سالمندان برای جلوگیری از انزوای آنان راهگشا باشد و کیفیت مناسب‌تری برای فضاهای عمومی این مجموعه‌ها فراهم آورد.
