با افزایش سن، افراد به محدودیت‌های جسمی و حرکتی دچار می‌شوند و ممکن است برای انجام واجبات دین خود دچار مشکلاتی شوند. در این راستا، دین مبین اسلام استثنائاتی را برای این افراد در نظر گرفته است که در این مقاله قصد داریم احکام شرعی سالمندان را در مورد حج و حجاب بررسی کنیم، به سوالات پرتکرار پاسخ دهیم و نظر فقها را در این موضوع بیان کنیم.
احکام شرعی سالمندان در باب حج
حج یکی از واجباب دین مبین اسلام است که بر فرد مکلفی که استطاعت مالی داشته باشد، واجب است. خداوند متعال در قرآن کریم میفرماید: “وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَمَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ”. پروردگار عالم حج را بر افراد متمکن و مستطیع واجب فرموده است و هر کس که از این حکم سرپیچی کند، به زیان خود عمل کرده و خداوند عالم بی‌نیاز از همه جهان است.
همچنین، در حدیثی از امام محمدباقر نقل شده است: “دین مبین اسلام بر پنج اصل استوار است: نماز، زکات، روزه، حج و ولایت”.
همانطور که می‌دانید، مناسک حج هر ساله در ماه ذی الحجه در شهر مکه برگزار می‌شود و مسلمانان از سرتاسر دنیا برای انجام مناسک حج گرد هم می‌آیند.
در حالت کلی، سه نوع حج داریم: حج تمتع، حج افراد و حج قرآن. حج افراد و قرآن مخصوص کسانی است که در مکه زندگی می‌کنند یا فاصله محل زندگیشان کمتر از ۸۸ کیلومتری مکه است. با توجه به اینکه اغلب مسلمانان جهان دور از شهر مکه زندگی می‌کنند، تمامی مطالب این مقاله مربوط به حج تمتع می‌شود.
قبل از اینکه به سراغ احکام شرعی سالمندان در مورد حج برویم، درباره اعمال حج تمتع صحبت کنیم. حتما این سوال در ذهن شما هم پیش آمده که اعمال حج به ترتیب کدامند. در ذیل، ترتیب این احکام را بیان می‌کنیم:
- احرام
- وقوف به عرفات، که در چهار فرسخى مکه انجام می‌شود
- وقوف به مشعر الحرام، که تقریبا در دو فرسخى مکه انجام می‌شود
- به منا، که نزدیک مکه است، رفتن و انداختن سنگ بر جمره عقبه
- قربانى کردن در منا
- تراشیدن سَر یا گرفتن کمى از ناخن
- طواف زیارت
- دو رکعت نماز طواف
- سعى بین صفا و مروه
- طواف نساء
- دو رکعت نماز طواف نساء
- در منا ماندن در شب‌هاى یازدهم و دوازدهم ذیحجه (بعضى باید شب سیزدهم را هم در منا بمانند)
- سنگریزه انداختن بر سه جمره در منا در روز یازدهم و دوازدهم (بعضى در روز سیزدهم هم باید بیندازند)
اعمال مذکور، به ترتیب در مراسم حج انجام می‌شوند. همانطور که در ابتدا بحث گفتیم، حج بر افراد مستطیع واجب است. پس نیاز داریم واژه مستطیع را نیز تعریف کنیم. از نظر اسلام، فردی که دارای شرایط زیر است، مستطیع است و باید حج را قبل از مرگ بجا آورد. شرایط استطاعت حج عبارتند از:
- فرد باید سلامت جسم داشته باشد. شخص مکلف باید سلامت بدن را داشته باشد یعنی بتواند شخصا تمامی اعمال و مناسک را بجا آورد. اگر فردی به دلیل بیماری یا سالمندی قادر به انجام اعمال حج نباشد یا اگر اعمال را انجام دهد، به بیماری و سختی بیفتد، بر او واجب نیست که شخصا اعمال را به جا آورد.
- فرد مکلف باید در راه و حین انجام مناسک حج، امنیت جان، مال و ناموس داشته باشد.
- فرد باید استطاعت مالی داشته باشد. فردی که تصمیم میگیرد برای انجام اعمال حج راهی مکه شود، باید قادر باشد تمامی هزینه‌های رفت برگشت و اقامت خود را تقبل کند.
- فردی که تصمیم میگیرد مناسک حج را به جا آورد باید بعد از بازگشت به سختی مالی نخورد. اگر فردی به این نتیجه رسید که استطاعت مالی برای رفتن به حج را دارد، اما پس از بازگشت در هزینه‌های زندگی دچار مشکل می‌شود، این فرد مکلف نیست.
- فرد باید وقت کافی داشته باشد، اگر فرد دارای استطاعت مالی است ولی زمان کافی برای انجام مناسک را ندارد، او مکلف به حساب نمی‌آید. به عنوان مثال، شخص مکلف زمان کافی برای دریافت روادید و گذرنامه را ندارد.
حال به سراغ احکام شرعی سالمندان در مورد حج می‌رویم و چگونگی انجام اعمال حج تمتع را بررسی می‌کنیم. در مورد این احکام با دو حالت مواجه هستیم:
- حالتی که فرد در جوانی استطاعت مالی داشته و به دلیل کوتاهی حج واجب را انجام نداده است و اکنون پا به سن گذاشته و دیگر قادر به انجام اعمال حج نیست. در این حالت، با توجه به نظر اکثر فقها، شخص باید فردی را به عنوان نایب خود قرار دهد، تمامی هزینه‌های او را قبول کند و فرد به جای او مناسک را به جا آورد.
البته چون در بعضی احکام حج چون رمی و طواف امکان نایب گرفتن وجود دارد، اگر شخص سالمند امکان حضور در مناسک حج را دارد، می‌تواند برای برخی احکام که برای او دشوار است، نایب بگیرد.
- فرد در پیری به استطاعت مالی رسیده است اما به دلیل ضعف و ناتوانی جسمی قادر نیست شخصا در مراسم حج شرکت کند و اعمال را به جا آورد. در این وضعیت، حج حتی با نایب گرفتن بر شخص واجب نیست.
با توجه به شرایط بالا، اگر فرد سالمند تصمیم گرفت شخصا در مناسک حج شرکت کند، دین مبین اسلام استثنائات زیر را برای او در نظر گرفته است.
ترتیب مناسک حج: حج تمتع با این ترتیب برگزار می‌شود: وقوف در عرفات و مشعرالحرام و سپس طواف، نماز طواف و سعی صفا و مروه یعنی حجاج پس از وقوف، باید برای انجام مراسم به مکه بروند.
به دلیل ازدحام جمعیت، برای بسیاری از افراد، که سالمندان هم جز این گروه قرار می‌گیرند، بسیار سخت است که برای انجام این مناسک مجدد به مکه بازگردند. به همین خاطر، اکثریت فقها هم قول هستند که سالمندان می‌توانند طواف، نماز طواف و سعی صفا و مروه را جلو بیاندازند و قبل از وقوف انجام دهند. این افراد می‌توانند پس از احرام، مناسک را در مکه انجام دهند و سپس برای وقوف به عرفات و مشعر الحرام بروند. نظر اکثر فقهای گذشته و حال در این مورد یکی است ولی شما می‌توانید برای اطمینان بیشتر با مرجع تقلید خود تماس بگیرید.
طواف و نماز طواف: طواف و نماز طواف از جمله اعمالی است که در حالت عادی باید توسط خود فرد بجا آورده شود. در مورد افراد سالمندانی که نمی‌توانند طواف را انجام دهند، نظر فقها این است که نایب بگیرند. ولی باید به این نکته توجه داشت که نایب گرفتن تنها در صورتی مجاز است که فرد حتی با سوار شدن بر پشت حیوانات نیز طواف کند چون ممکن است در حین انجام مراسم جان خود را از دست بدهد یا به دلایلی حتی نتوان او را بر دوش قرار داد. در این باره بین فقها اختلافاتی وجود دارد که باید به مورد بررسی شود.
وقوف در مشعر الحرام: یکی از واجبات حج، وقوف در مشعر الحرام است که بعد از وقوف در عرفات انجام می‌شود. زمان انجام این واجب در روز عید قربان از طلوع فجر تا طلوع آفتاب است.
از آنجایی که ماندن در مشعر الحرام بسیار دشوار است، چندین گروه از حجاج که سالمندان نیز جز آنها هستند می‌توانند در شب عید تا نیم شب در مشعر الحرام بمانند و به سمت منا بروند. در این باره میان فقها اختلافاتی در مورد زمان ماندن در مشعر الحرام وجود دارد. نظر امام خمینی (ره)، فاضل لنکرانی و آیت الله زین الدین این است که حجاج حتما تا نیمه شب در مشعر بمانند اما فقهایی چون آیت الله گلپایگانی خروج قبل نیمه شب را نیز مجاز دانسته‌اند.
رمی: رمی یا سنگ زدن به جمرات از واجبات حج است که در روز دهم، یازدهم و دوازدهم توسط حاجی انجام می‌شود. به دلیل ازدحام جمعیت، احکام شرعی سالمندان در مورد رمی با دیگر افراد متفاوت است. سالمندانی، که به دلیل ضعف جسمانی، قادر نیستند رمی را در روز به جا آورند، می‌توانند رمی را جلو بیاندازند و یک شب زودتر انجام دهند یا آنرا عقب بیاندازند و شب بعد انجام دهند.
در این میان، مطمئنا سالمندانی هستند که نمی‌توانند حتی در شب رمی را انجام دهند، این افراد بر اساس نظر فقها می‌توانند نایب بگیرند تا این عمل را برای آنها انجام دهد.
خروج از منا: یکی از واجبات حج این است که حاجیان شب‌های یازدهم و دوازدهم ذی الحجه در منی بمانند. سالمندان و افرادی که دارای ناتوانی جسمی هستند و ماندن در منا برای آنها همراه با سختی و مشقت زیادی همراه است و نگران برگشت به دلیل ازدحام جمعیت هستند، اجباری برای ماندن آنها در این شب‌ها نیست.
استلام حجر الأسود: استلام حجر الاسود یا دست کشیدن حجر الاسود از مستحبات موکد حج است که تاکید بسیاری روی آن است و نوعی تجدید پیمان است. به دلیل ازدحام جمعیت که در زمان اجرای این مناسک پیش می‌آید، تاکیدی بر انجام آن برای سالمندان و افراد ناتوان نیست.
حکم شرعی اسلام در باب حجاب در سالمندی
در مورد مسئله حجاب و لزوم آن در اسلام احادیث و روایات بسیار زیادی است. احکام شرعی سالمندان در باب حجاب تفاوت‌هایی را با دیگر افراد جامعه دارد. برای روشن شدن مطلب به آیه ۶۰ سوره نور مراجعه می‌کنیم. خداوند کریم در این آیه میفرماید:
“وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاء اللَّاتِی لَا یَرْجُونَ نِکَاحًا فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُنَاحٌ اَن یَضَعْنَ ثِیَابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِینَهٍ وَاَن یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَّهُنَّ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ.” “و زنان کار افتادهای که امیدی به ازدواج ندارند، گناهی بر آنها نیست که لباس‌های (روئین) خود را بر زمین بگذارند به شرط اینکه با زینت و آرایش خودآرائی نکنند و اگر خود را بپوشانند برای آنها بهتر است. و خداوند شنوا و دانا است.”
با توجه به آیه بالا و بسیاری از روایات دیگر، متوجه می‌شویم که حکم کلی حجاب در مورد زنان سالمند برقرار نیست. ولی یکسری شرایط برای این حکم وجود دارد:
- فرد سالمند نباید زینت‌های پنهانی خود را آشکار کند.
- زنان سالمند لباس‌هایی که جلب توجه می‌کند را در تن نکنند.
- سالمندان نباید به دنبال آرایش و خودنمایی باشند.
- برای زنان سالمند بهتر است که عفت و پاکدامنی را حفظ کنند.
پیشنهاد مطالعه: قوانین اسلامی نماز افراد مسن
سخن آخر
حج و حجاب مانند دیگر اصول دین اسلام دارای احکام و شرایطی است. با افزایش سن، بسیاری از سالمندان قادر به انجام این اصول نیستند و در اجرای احکام دچار مشکلاتی می‌شوند. دین مبین اسلام شرایطی را فراهم می‌کند که انجام این واجبات برای سالمندان راحتتر باشد و بتوانند در هر سنی با توجه به شرایط خود آنها را به جا آورند. در این مقاله، ما به بررسی احکام شرعی سالمندان در مورد حج و جهاد پرداختیم و به سوالاتی که در این زمینه مطرح است، پاسخ دادیم.
یک دیدگاه