به دلیل بروز برخی مشکلات جسمی و روانی در سنین بالا، دین مبین اسلام شرایطی خاص برای اجرای احکام شرعی سالمندان در نظر گرفته است که در این مقاله، قصد داریم شما را با احکام نماز و روزه برای سالمندان آشنا کنیم. در این میان، سوالات شرعی که در این زمینه پرسیده می‌شوند را پاسخ می‌دهیم و نظر فقهای مختلف را بیان می‌کنیم.
با افزایش سن، فرد سالمند برخی توانایی‌های جسمی خود را از دست داده و برای انجام کارها نیازمند کمک اطرافیان است. همچنین، از دست دادن شغل، بازنشستگی، دوری از فرزندان و ابتلا به بیماری‌های مزمن باعث ناامیدی و بیماری‌های روانی در برخی سالمندان می‌شود. در این برهه از زندگی، معنویات چون نماز و روزه نقش مهمی را بازی می‌کند و در روحیه فرد سالمند بسیار تاثیرگذار است.
احکام شرعی سالمندان درباره نماز چیست؟
همانطور که می‌دانیم، پیری و سالمندی سن خاصی ندارد و به وضعیت بدنی فرد بستگی دارد. در میان احکام دین، نماز در رده عباداتی است که همیشه واجب است و احکام مخصوص به خود را دارد. تنها شرط عدم به جا آوردن نماز، از بین رفتن قوه تشخیص خوب و بد است که در این صورت هیچ عبادتی بر فرد واجب نیست.
سن شرعی سالمندان
دختران و پسران به ترتیب، در سنین نه و پانزده سال مکلف می‌شوند، اما سن پیری و سالمندی عدد مشخصی ندارد. پیری کاملا به وضعیت جسمی شخص مربوط می‌شود و این گونه تعریف می‌شود که فرد برای بجا آوردن عبادات خود دچار مشکل است یا نیاز به کمک شخص دیگری دارد. تشخیص سن سالمندی کاملا شخصی است و به تشخیص خود فرد بستگی دارد. به عنوان مثال، قرآن کریم حکم روزه را برای افراد منوط به ضعف بدنی عنوان کرده و تشخیص ضعف بدنی با خود فرد است.
حکم نماز برای سالمندان
نماز بر هر فردی، که به سن تکلیف رسیده است، واجب است و پیری و سالمندی باعث نمی‌شود که فرد این واجب را اجرا نکند. تنها اگر فرد هوش و عقل خود را از دست بدهد، نماز بر او و قضای آن نیز بر پسر بزرگ او واجب نیست.
نمازها دارای افعال، حرکات و ذکرهایی هستند. قرائت اذکار نماز در همه افراد یکسان است ولی در افعال حرکتی نماز مانند قیام، سجده و رکوع شرایط می‌تواند با توجه به وضعیت جسمی فرد متفاوت باشد.
حکم طهارت برای سالمندان
در این بخش، احکام شرعی سالمند در باب وضو را توضیح می‌دهیم. جز نماز میت، وضو مقدمه تمامی نمازهای واجب و مستحب است. این است که فرد شخصا آن را انجام دهد. اگر فردی به دلیل سالمندی یا بیماری نتواند عهده‌دار تمامی مراحل وضو شود، می‌تواند از شخصی کمک بگیرد و با کمک او اعضای وضو را بشورد ولی مسح سر و پا، با کمک نایب ولی توسط خود شخص انجام گیرد. نیت وضو حتما باید توسط شخص انجام گیرد.
اما اگر فرد سالمند قادر به انجام هیچ یک از اعمال وضو نباشد، بنا به نظر فقها شخص نایب می‌تواند او را وضو دهد ولی هر دو فرد باید نیت وضو کنند.
قیام نماز سالمندان
قیام یکی از واجبات نماز است که در هنگام تکبیرالحرام و رکوع انجام می‌شود. اگر فرد سهوا هم قیام را ترک کند، نماز باطل است. قیام همان ایستادن روی پا، بدون تکیه دادن به چیزی است. احکام شرعی سالمندان در مورد قیام تفاوت‌هایی دارد.
اگر فرد به دلیل پیری یا بیماری امکان راست ایستادن را ندارد، می‌تواند به چیزی تکیه کند یا خمیده این رکن را به جا آورد. در صورتی‌که وضعیت ایستاده، حتی با تکیه دادن به عصا یا خمیده نیز امکان پذیر نیست، فرد سالمند می‌تواند نماز را به حالت نشسته هر چند با تکیه دادن به جا آورد. در برخی افرادی که دائما روی تخت هستند و امکان بلند شدن برای آن‌ها وجود ندارد، نماز خواندن به پهلوی راست، سپس چپ و در آخر به پشت اولویت دارد.
حکم قیام در نماز نافله سالمندان
از آنجایی که نافله جز واجبات نیست، می‌توان آن را به صورت نشسته به جا آورد ولی بهتر است مانند نمازهای واجب ایستاده خوانده شود. بنابراین، سالمندانی که نمی‌توانند به حالت ایستاده نماز بخوانند، می‌توانند نماز نافله را نیز به صورت نشسته به جا آورند ولی خوابیده خواندن نماز نافله تنها در صورت ناچاری امکانپذیر است.
رکوع و سجود در نماز سالمندان
رکوع و سجود از واجبات نماز است که باید بدون تکیه دادن انجام شود. احکام شرعی سالمندان در مورد سجده و رکوع تفاوت‌هایی با دیگر افراد دارد. در سالمندانی که امکان رکوع ندارند، می‌توانند به چیزی تکیه کنند و آن را به جای آورند. در صورتی که برای فرد سالمند امکان ایستادن نیز وجود ندارد، می‌تواند بنشیند و رکوع را بجا آورد. ولی مطمئنا افرادی هستند که امکان نشستن نیز ندارند، این سالمندان می‌توانند به حالت ایستاده و با حرکت دادن سر یا باز و بسته کردن چشم رکوع را بجا آورند.
در سجده نیز حکم به همین شکل است. اگر فرد سالمند می‌تواند خم شود باید با بالا آوردن مهر سجده خود را انجام دهد ولی اگر به دلیل بیماری مانند کمردرد یا ناتوانی جسمی اصلا امکان خم شدن وجود ندارد، با حرکت سر و در مرحله بعد، با باز و بسته کردن چشم سجده را انجام دهد.
نماز شب: نماز شب از مستحبات است و زمان آن از نیمه شب شرعی تا نماز صبح است، اما بهترین وقت نماز شب در یک سوم آخری شب است. در احادیث آمده است که بعضی افراد می‌توانند نماز شب را بعد از نماز عشا و پیش از نیمه شب به جا آورند، که سالمندان نیز در این دسته هستند. این افراد به دلیل اینکه نمی‌توانند در وقت معینی بیدار شوند، اجازه دارند که نماز را زودتر از موعد به جا آورند.
در تمامی نمازها، شخص سالمند می‌تواند به جای سه بار سبحان الله در تسبیحات اربعه، تنها یکبار آن را تکرار کند.
سوالات شرعی نماز
در میان سالمندان، افرادی هستند که به دلیل برخی بیماری‌ها یا اعمال جراحی نمی‌توانند صحبت کنند یا کلمات را به درستی ادا کنند، این افراد چطور نماز بخوانند؟
سالمندانی که به دلایلی قادر به صحبت کردن نیستند، باید به هر طریقی که می‌توانند الفاظ نماز را قرائت کنند و اگر اصلا نمی‌توانند حرف بزنند، باید اذکار نماز را از قلب بگذرانند و تنها زبان را تکان دهند.
احکام شرعی سالمندان در مورد صندلی نماز چیست؟
- حالت اول: اگر فرد سالمند قصد دارد که روی صندلی نماز بخواند، باید سطح میزی که برای سجده انتخاب می‌کند، پایین باشد مثلا در روبروی پاهای او قرار گیرد. در این حالت، مهر را روی صندلی قرار می‌دهد و سجده را بجا می‌آورد.
- حالت دوم: اما اگر به دلیل ناتوانی و کهولت سن، نمی‌تواند خم شود، می‌تواند سطح میز را بالاتر، مثلا در حدود سینه در نظر بگیرد. در این وضعیت، احتیاط واجب است که یکبار نماز را با کمک میز و یکبار سجده را با اشاره سر بخواند.
- حالت سوم، وقتی است که فرد نمی‌تواند در حد حالت قبلی هم خم شود و سجده کند، که در این حالت تنها با اشاره نماز را به جا می‌آورد.
توجه داشته باشید که در هنگامی که فرد روی صندلی نماز را به جا می‌آورد، باید پنج نقطه از هفت نقطه، که در سجده روی زمین قرار میگرد، روی زمین باشد. در این وضعیت، پاها روی زمین قرار می‌گیرد، سر روی مهر و دست‌ها روی میز هستند.
اگر سالمندی از پوشک استفاده می‌کند، در هنگام نماز حکم آن چیست؟
نظر همه مراجع است که اگر پوشک پاک است، نیازی به تعویض ندارد. اگر پوشک نجس شده است، احتیاط واجب است که پوشک تعویض شود و محل نجاست شسته شود. اما اگر فرد سالمند در شرایطی است که امکان تعویض پوشک برای او وجود ندارد، باید با همان شرایط نماز را بجا آورد.
احکام شرعی سالمندان در باب روزه چیست؟
روزه از آداب مذهبی است که در دین اسلام باعث تقرب روح و جسم انسان می‌گردد. روزه، در ماه مبارک رمضان بر افرادی که به سن تکلیف رسیده‌اند، واجب است اگر چه استثناهایی نیز وجود دارد. یکی از این استثناها، سالمندانی هستند که به دلیل ضعف جسمی یا ناتوانی ناشی از کهولت سن نمی‌توانند روزه بگیرند. حال این سوال پیش می‌آید که روزه گرفتن سالمندان چه حکم شرعی دارد.
قبل از اینکه به سراغ احکام شرعی سالمندان درباره روزه برویم، دو آیه از قرآن کریم را در باب روزه ذکر می‌کنیم، که بسیار راهگشا هستند:
“یُرِیدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلاَ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ: پرودگار عالم آسایش شما را می‌خواهد و خواهان زحمت شما نیست. “
“وَمَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ: و در دین کار‌های دشوار و سنگین را بر دوش شما نگذاشته است. “
بر طبق دو آیه بالا، تمامی علمای دین اسلام هم نظر هستند که در صورتی که روزه باعث آسیب به جسم و سلامتی شخص شود، باطل است.
در حالت کلی روزه گرفتن بر چهار گروه از افراد واجب نیست: سالمندان، زنان باردار، زنان شیرده و بیماران. در میان سالمندان، ممکن است فرد به دلیل کهولت سن و پیری این امکان برای او فراهم نباشد که روزه بگیرد یا سن بالایی نداشته باشد، ولی روزه گرفتن برای او ایجاد مشقت و بیماری کند.
در مورد سالمندان، حکم کلی برای روزه وجود ندارد و کاملا بستگی به شرایط جسمی فرد و بیماری‌های او دارد. شاید این سوال برای شما مطرح شود که حد پیری برای روزه نگرفتن چیست؟ حد پیری به عرف برمی‌گردد یعنی عامه مرد به شخص پیرزن یا پیرمرد بگویند.
اگر سالمندی هستید که در مورد حکم روزه شک دارید، پیشنهاد می‌کنیم قبل از ماه مبارک رمضان، حتما به پزشک معالج خود مراجعه کنید و در مورد تاثیر روزه بر سلامتی خود سوال کنید. پزشک شما با توجه به شرایط جسمی و داروهای شما به شما می‌گوید که آیا می‌توانید روزه بگیرید یا خیر. ممکن است شرایط شما طوری باشد که پزشک با جابجا کردن داروها بتواند این اجازه را بدهد که در ماه مبارک رمضان روزه بگیرید، ولی دقت کنید که به پزشک خود اصرار نکنید.
احکام شرعی سالمندان درباره کفاره روزه نگرفتن
تقریبا تمامی علما هم نظر هستند که سالمندی که روزه نمی‌گیرد باید به ازای هر روز، یک مد یعنی ۷۵۰ گرم گندم یا جو و مانند این‌ها به فقرا بدهند. اما در مورد این که آیا فرد باید قضای روزه را به جا آورد یا خیر، نظرات فقها با هم فرق می‌کند. در این بخش، ما تنها نظر چند تن از مراجع تقلید را بیان می‌کنیم. در صورتی که از مراجع دیگری تقلید می‌کنید، می‌توانید با دفتر آن‌ها تماس بگیرید و حکم دقیق آن را سوال کنید.
امام خمینی (ره): احتیاط واجب است که قضای روزه‌ها را به جا آورند.
آیت الله نوری همدانی و صافی گلپایگانی: قضای روزه واجب نیست ولی احتیاط مستحب است که قضای روزه‌ها را بجا آورند.
آیت الله مکارم شیرازی: سالمندانی که نتوانستند در ماه رمضان روزه بگیرند، اگر می‌توانند در فصولی که هوا خنک و روزها کوتاه هستند، روزه قضا را به جا آورند.
پیشنهاد مطالعه: احکام اسلامی حجاب افراد مسن
سخن آخر
نماز و روزه از واجبات دین مبین اسلام که بر هر مکلف واجب هستند. در میان افراد مکلف، سالمندان به دلیل شرایط جسمی و بدنی در برخی موارد دارای استثناهایی هستند. در این مقاله، به احکام شرعی سالمندان حول نماز و روزه پرداختیم. نماز در هر حالت بر شخص مکلف واجب است و فقط نحوه به جا آوردن آن ممکن است در افراد مسن متفاوت باشد اما روزه با توجه به شرایط جسمی و کهولت می‌تواند ترک شود.
سلام علیکم
خیلی ممنون از اطلاعات خوب شما .
پدرم تازه به رحمت خدا رفته و دو سال آخر به شدت بیمار و از کارافتادن بود و این اطلاعات شما خیلی مفید بود.